เรื่อง ประวัติรัฐธรรมนูญ
รัฐธรรมนูญฉบับแรก : พระราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามชั่วคราว พุทธศักราช ๒๔๗๕
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๒ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรสยาม พุทธศักราช ๒๔๗๕
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๓ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๔๘๙
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๔ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉะบับชั่วคราว) พุทธศักราช ๒๔๙๐
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๕ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๔๙๒
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๖ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๔๗๕ แก้ไขเพิ่มเติม พุทธศักราช ๒๔๙๕
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๗ : ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๐๒
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๘ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๑๑
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๙ : ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๑๕
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๑๐ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๑๗
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๑๑ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๑๙
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๑๒ : ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๒๐
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๑๓ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๒๑
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๑๔ : ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๓๔
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๑๕ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๓๔
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๑๖ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๔๐
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๑๗ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) พุทธศักราช ๒๕๔๙
รัฐธรรมนูญฉบับที่ ๑๘ : รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๕๐
รัฐธรรมนูญฉบับแรกที่ใช้ในการปกครองประเทศภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๗๕ ได้แก่ พระราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามชั่วคราว พุทธศักราช ๒๔๗๕ ซึ่งประกาศใช้เมื่อ วันที่ ๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๕
รัฐธรรมนูญถาวรฉบับแรกของประเทศไทย ได้แก่ รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรสยาม พุทธศักราช ๒๔๗๕ ซึ่งประกาศใช้เมื่อ วันที่ ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ ถือเป็นรัฐธรรมนูญฉบับที่สองของประเทศไทย
รัฐธรรมนูญ ๔ ฉบับ ที่มีอายุการใช้บังคับยาวนานที่สุด ได้แก่ รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรสยาม พุทธศักราช ๒๔๗๕ ซึ่งใช้บังคับเป็นเวลายาวนานที่สุดถึง ๑๓ ปี ๕ เดือน(ตั้งแต่วันที่ ๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๕ ถึงวันที่ ๙ พฤษภาคม ๒๔๘๙) รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๒๑ ซึ่งมีผลใช้บังคับเป็นเวลา ๑๒ ปี ๒เดือน (๒๒ ธันวาคม ๒๕๒๑ - ๒๓ กุมภาพันธ์ ๒๕๓๔) ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๐๒ ซึ่งมีอายุการใช้บังคับนาน ๙ ปี ๔ เดือน ๒๓ วัน (๒๘ มกราคม ๒๕๐๒ - ๒๐ มิถุนายน ๒๕๑๑) และรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๔๐ ซึ่งมีอายุการใช้บังคับนาน ๘ ปี ๙ เดือน ๑๑ วัน (๑๑ ตุลาคม ๒๕๔๐ – ๑๙ กันยายน ๒๕๔๙)
รัฐธรรมนูญ ๓ ฉบับ ที่มีอายุการใช้บังคับสั้นที่สุด ได้แก่ พระราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามชั่วคราว พุทธศักราช ๒๔๗๕ ซึ่งใช้บังคับเป็นเวลาเพียงแค่ ๕ เดือน ๑๓ วัน (ตั้งแต่วันที่ ๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ จนถึงวันที่ ๑๐ ธันวาคม ปีเดียวกัน) ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๓๔ ซึ่งใช้บังคับเป็นเวลา ๙ เดือน ๙ วัน (๑ มีนาคม ๒๕๓๔ – ๙ ธันวาคม ๒๕๓๔) และรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๑๙ ซึ่งมีอายุการใช้บังคับเพียงปีเดียวก็ถูกยกเลิก (๒๒ ตุลาคม ๒๕๑๙ - ๒๑ ตุลาคม ๒๕๒๐)
รัฐธรรมนูญฉบับที่ใช้เวลาร่างยาวนานที่สุด ได้แก่ รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๑๑ ซึ่ง “สภาร่างรัฐธรรมนูญ” ในสมัย จอมพล สฤษดิ์ ธนะรัชต์ ได้ใช้เวลาร่างนานถึง ๙ ปี ๔ เดือน แต่เมื่อได้นำไปประกาศใช้ กลับมีอายุการใช้บังคับได้เพียง ๓ ปี ๔ เดือน ๒๘ วัน เท่านั้น ก็มีอันต้องเลิกใช้ เนื่องจากการปฏิวัติตัวเองของจอมพลถนอม กิตติขจร เมื่อวันที่ ๑๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๕๑๔
มีรัฐธรรมนูญ ๔ ฉบับ ที่บัญญัติให้ “อำนาจพิเศษ” แก่นายกรัฐมนตรีเพื่อระงับและปราบปรามการกระทำอันเป็นการบ่อนทำลายหรือก่อกวนความมั่นคงและความสงบสุข ของประเทศอย่างเฉียบขาด โดยไม่ต้องผ่านกระบวนการยุติธรรม ได้แก่ ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๐๒ โดยบัญญัติไว้ในมาตรา ๑๗ ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๑๕ (มาตรา ๑๗) ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๑๙(มาตรา ๒๑) และธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๒๐ (มาตรา ๒๗)
รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๔๐ เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรกที่บัญญัติเกี่ยวกับสาระสำคัญที่เด่นๆ ดังต่อไปนี้
- การคุ้มครองสิทธิของบุคคลซึ่งเป็นผู้บริโภค
- การให้สิทธิแก่คนพิการที่หูหนวกและเป็นใบ้ที่จะสมัครรับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรได้
- สิทธิที่จะได้รับข้อมูล คำชี้แจง และเหตุผลจากหน่วยราชการหรือหน่วยงานของรัฐ ก่อนที่จะอนุญาตหรือดำเนินโครงการที่มีผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมและคุณภาพชีวิตของตนหรือชุมชนท้องถิ่น
- สิทธิที่จะต่อต้านโดยสันติวิธีซึ่งการรัฐประหารหรือการล้มล้างรัฐบาลโดยวิถีทางนอกรัฐธรรมนูญ
- กำหนดให้รัฐต้องให้ความอุปถัมภ์และคุ้มครองพระพุทธศาสนาและศาสนาอื่น รวมทั้งสนับสนุนให้นำหลักธรรมของศาสนามาใช้เพื่อเสริมสร้างคุณธรรมและพัฒนาคุณภาพชีวิต
- กำหนดให้มีแผนพัฒนาการเมืองและจัดทำมาตรฐานทางคุณธรรมและจริยธรรมของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองและข้าราชการ
- กำหนดให้มีกฎหมายแม่บทเกี่ยวกับการศึกษาแห่งชาติ และปรับปรุงการศึกษาให้สอดคล้องกับความเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคม
- กำหนดให้มีสภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ มีหน้าที่ให้คำปรึกษาและข้อเสนอแนะต่อคณะรัฐมนตรีในปัญหาต่างๆ ที่เกี่ยวกับเศรษฐกิจและสังคม
- กำหนดให้สภาผู้แทนราษฎรมีสมาชิกที่มาจากการเลือกตั้งสองประเภท ได้แก่ สมาชิกที่มาจากการเลือกตั้งแบบบัญชีรายชื่อพรรค (ปาร์ตี้ลิสต์) จำนวน ๑๐๐ คน และสมาชิกที่มาจากการเลือกตั้งแบบแบ่งเขต เขตละคน จำนวน ๔๐๐ คน
- กำหนดให้วุฒิสภามีสมาชิกที่มาจากการเลือกตั้งโดยตรงของประชาชนตามเขตจังหวัด มีจำนวน ๒๐๐ คน ทำหน้าที่ตรวจสอบเป็นด้านหลักและกลั่นกรองกฎหมายเป็นด้านรอง
- กำหนดให้เอาหีบบัตรเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ไปเทนับรวมกัน ณ สถานที่แห่งหนึ่งแห่งใดเพียงแห่งเดียว เช่น บริเวณหน้าที่ว่าการอำเภอ
- กำหนดให้ผู้สมัครรับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและสมาชิกวุฒิสภาต้องสำเร็จการศึกษาไม่น้อยกว่าปริญญาตรีหรือเทียบเท่า
- กำหนดให้ผู้สมัครรับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรต้องสังกัดพรรคการเมืองที่ส่งสมัครเป็นเวลาไม่น้อยกว่า ๙๐ วัน ก่อนวันสมัครรับเลือกตั้ง
- กำหนดให้ผู้มีสิทธิเลือกตั้งต้องมีชื่ออยู่ในทะเบียนบ้านในเขตเลือกตั้งมาแล้วเป็นเวลาไม่น้อยกว่า ๙๐ วัน
- กำหนดห้ามมิให้สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและสมาชิกวุฒิสภาใช้สถานะหรือตำแหน่งเข้าไปก้าวก่ายหรือแทรกแซงการบรรจุแต่งตั้งโยกย้ายข้าราชการประจำหรือพนักงานของรัฐ
- กำหนดให้รัฐสนับสนุนผู้สมัครรับเลือกตั้งและพรรคการเมืองในการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรในเรื่องการจัดที่ปิดประกาศและที่ติดแผ่นป้ายโฆษณาเลือกตั้ง การพิมพ์และจัดส่งเอกสารเลือกตั้งไปให้ผู้มีสิทธิออกเสียงเลือกตั้ง และการจัดสรรเวลาออกอากาศทางวิทยุและโทรทัศน์ เป็นต้น
- กำหนดให้มีคณะกรรมการการเลือกตั้งทำหน้าที่ควบคุมและดำเนินการเลือกตั้งทุกระดับ โดยให้ประธานกรรมการการเลือกตั้งเป็นผู้รักษาการตามกฎหมายที่เกี่ยวข้องกับการเลือกตั้งและกฎหมายพรรคการเมืองทั้งหมด ในระหว่างที่มีพระราชกฤษฎีกาการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ถึงแม้รัฐบาลโดยเฉพาะอย่างยิ่งนายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยจะเป็นรัฐบาลรักษาการ แต่จะเข้าไปยุ่งเกี่ยวกับการเลือกตั้งไม่ได้เลย เพราะอำนาจทั้งหมดรวมทั้งการแต่งตั้งโยกย้ายข้าราชการที่เกี่ยวข้องกับการเลือกตั้ง จะตกอยู่กับประธานกรรมการการเลือกตั้งทั้งสิ้น
- กำหนดให้มีการบันทึกการออกเสียงลงคะแนนของสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและสมาชิกวุฒิสภา และเปิดเผยให้ประชาชนเข้าไปตรวจสอบได้
- กำหนดให้ในปีหนึ่งมีสมัยประชุมสามัญสองสมัย ๆ ละ ๑๒๐ วัน และในหนึ่งสมัยต้องเป็นสมัยประชุมสามัญนิติบัญญัติ ซึ่งจะพิจารณาได้เฉพาะกฎหมายเท่านั้น
- กำหนดให้สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและสมาชิกวุฒิสภารวมกัน หรือสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรล้วนๆ มีจำนวนไม่น้อยกว่าหนึ่งในสามมีสิทธิเข้าชื่อร้องขอให้นำความกราบบังคมทูล เพื่อมีพระบรมราชโองการเรียกประชุมรัฐสภาเป็นการประชุมสมัยวิสามัญ โดยมีประธานรัฐสภาเป็นผู้ลงนามรับสนองพระบรมราชโองการได้
- กำหนดให้สิทธิแก่ประชาชนผู้มีสิทธิออกเสียงเลือกตั้งจำนวนไม่น้อยกว่าห้าหมื่นคนที่จะเข้าชื่อกันเสนอกฎหมายตามหมวด ๓ (สิทธิและเสรีภาพของชนชาวไทย) และหมวด ๕ (แนวนโยบายพื้นฐานแห่งรัฐ) เพื่อให้รัฐสภาพิจารณาได้
- กำหนดให้เป็นอำนาจร่วมกันระหว่างประธานสภาผู้แทนราษฎรและประธานคณะกรรมาธิการสามัญของสภาผู้แทนราษฎรทุกคณะ เป็นผู้วินิจฉัยว่าร่างพระราชบัญญัติใดเป็นร่างพระราชบัญญัติเกี่ยวด้วยการเงิน ที่จะต้องส่งไปให้นายกรัฐมนตรีรับรอง หรือไม่
- กำหนดให้รัฐสภาสามารถมีมติให้พิจารณาร่างพระราชบัญญัติที่คณะรัฐมนตรีระบุไว้ในนโยบายที่แถลงต่อรัฐสภาว่าจำเป็นต่อการบริหารราชการแผ่นดินแต่สภาผู้แทนราษฎรมีมติไม่ให้ความเห็นชอบด้วยคะแนนเสียงไม่ถึงกึ่งหนึ่ง ต่อไปได้ ซึ่งเท่ากับเป็นการดึงเอาวุฒิสภามาช่วยงานด้านนิติบัญญัติของรัฐบาลนั่นเอง
- กำหนดให้คณะรัฐมนตรีที่ตั้งขึ้นใหม่ภายหลังการการเลือกตั้งทั่วไป กรณีที่อายุของสภาผู้แทนราษฎรสิ้นสุดลงหรือมีการยุบสภาผู้แทนราษฎร สามารถขอให้รัฐสภา สภาผู้แทนราษฎร หรือวุฒิสภา แล้วแต่กรณี พิจารณาร่างรัฐธรรมนูญแก้ไขเพิ่มเติม หรือร่างพระราชบัญญัติ หรือร่างพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญ ที่รัฐสภายังมิได้ให้ความเห็นชอบ ต่อไปได้ อันเป็นการประหยัดเวลาที่ไม่ต้องไปเริ่มต้นนับหนึ่งใหม่
- กำหนดให้มีการตั้งกระทู้ถามสดในที่ประชุมสภาผู้แทนราษฎรสัปดาห์ละหนึ่งครั้ง ครั้งละหนึ่งชั่วโมง โดยสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเพียงแต่แสดงความจำนงเป็นลายลักษณ์อักษรต่อประธานสภาผู้แทนราษฎรก่อนเริ่มประชุมในวันนั้นว่าจะถามนายกรัฐมนตรีหรือรัฐมนตรีคนใด โดยไม่ต้องระบุคำถาม
- กำหนดให้การยื่นญัตติเพื่อขอเปิดอภิปรายทั่วไปไม่ไว้วางใจนายกรัฐมนตรี ต้องมีรายชื่อสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร จำนวนไม่น้อยกว่าสองในห้า พร้อมทั้งต้องยื่นรายชื่อผู้ที่จะเป็นนายกรัฐมนตรีคนต่อไปด้วย และเมื่อได้มีการยื่นญัตติแล้วจะยุบสภาผู้แทนราษฎรไม่ได้ แต่ถ้าหากการเสนอญัตติดังกล่าว เป็นเรื่องเกี่ยวกับพฤติการณ์ร่ำรวยผิดปกติหรือส่อว่าทุจริต จะต้องยื่นให้ ป.ป.ช. ทำการไต่สวนหรือส่งดำเนินคดีหรือส่งให้วุฒิสภาทำการถอดถอนถ้า ป.ป.ช. เห็นว่าข้อกล่าวหามีมูลความผิดพร้อมกันไปด้วย
- กำหนดให้ร่างพระราชบัญญัติที่มีสาระสำคัญเกี่ยวกับเด็ก สตรี และคนชรา หรือผู้พิการหรือทุพพลภาพ หากมิได้พิจารณาโดยกรรมาธิการเต็มสภา จะต้องพิจารณาโดยกรรมาธิการวิสามัญซึ่งประกอบด้วยผู้แทนองค์กรเอกชนเกี่ยวกับบุคคลประเภทนั้น มีจำนวนไม่น้อยกว่าหนึ่งในสาม
- กำหนดให้คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ จำนวน ๑๑ คน มีหน้าที่ตรวจสอบและรายงานการกระทำหรือการละเลยการกระทำ อันเป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชนหรืออันไม่เป็นไปตามพันธะกรณีระหว่างประเทศเกี่ยวกับสิทธิมนุษยชนที่ประเทศไทยเป็นภาคี เสนอแนะนโยบายและข้อเสนอในการปรับปรุงกฎหมายเพื่อส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชน รวมทั้งส่งเสริมการศึกษาและการเผยแพร่ความรู้ด้านสิทธิมนุษยชน
- กำหนดให้มีการเลือกนายกรัฐมนตรีโดยการลงคะแนนโดยเปิดเผยในที่ประชุมสภาผู้แทนราษฎร ซึ่งต้องได้คะแนนเสียงมากกว่ากึ่งหนึ่งของสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรทั้งหมด
- กำหนดให้สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่ได้รับแต่งตั้งเป็นนายกรัฐมนตรีหรือรัฐมนตรี ต้องพ้นจากตำแหน่งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรในวันถัดจากวันที่ครบสามสิบวัน นับแต่วันที่มีพระบรมราชโองการแต่งตั้ง
- กำหนดให้มีการออกเสียงประชามติในเรื่องที่คณะรัฐมนตรีเห็นว่ากิจการในเรื่องใดอาจกระทบถึงประโยชน์ได้เสียของประเทศชาติหรือประชาชน แต่การออกเสียงประชามติดังกล่าวต้องเป็นไปเพื่อประโยชน์ในการขอปรึกษาความเห็นของประชาชนว่าจะเห็นชอบหรือไม่เห็นชอบในกิจการที่รัฐบาลกำลังจะดำเนินการหรือไม่ และการออกเสียงประชามติดังกล่าวมีผลเป็นเพียงการให้คำปรึกษาแก่คณะรัฐมนตรีในเรื่องนั้น โดยไม่ผูกพันว่า คณะรัฐมนตรีจะต้องปฏิบัติหรือไม่ปฏิบัติ
- กำหนดให้มีการให้บำเหน็จบำนาญหรือประโยชน์ตอบแทนอย่างอื่นขององคมนตรี ประธานและรองประธานสภาผู้แทนราษฎร ประธานและรองประธานวุฒิสภา นายกรัฐมนตรี ผู้นำฝ่ายค้านในสภาผู้แทนราษฎร สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร และสมาชิกวุฒิสภาซึ่งพ้นจากตำแหน่ง โดยกำหนดให้ออกเป็นพระราชกฤษฎีกา
- กำหนดให้การรวมหรือการโอนกระทรวง ทบวง กรม ที่มีผลเป็นการจัดตั้งเป็นกระทรวง ทบวง กรม ขึ้นใหม่ หรือการรวมหรือการโอนกระทรวง ทบวง กรม ที่มิได้มีการจัดตั้งเป็นกระทรวง ทบวง กรม ขึ้นใหม่ โดยไม่มีการกำหนดตำแหน่งหรืออัตราของข้าราชการหรือลูกจ้างเพิ่มขึ้น หรือการยุบกระทรวง ทบวง กรม สามารถตราเป็นพระราชกฤษฎีกาได้
- กำหนดให้การนั่งพิจารณาคดีของศาล ต้องมีผู้พิพากษาหรือตุลาการครบองค์คณะ และผู้พิพากษาหรือตุลาการซึ่งมิได้นั่งพิจารณาคดีใด จะทำคำพิพากษาหรือคำวินิจฉัยคดีนั้นมิได้
- กำหนดให้การจับและคุมขังบุคคลในคดีอาญาต้องมีคำสั่งหรือหมายของศาล ต้องแจ้งข้อกล่าวหาและรายละเอียดแห่งการจับ ต้องแจ้งให้ญาติทราบ และต้องนำตัวผู้ต้องหาไปศาลภายใน ๔๘ ชั่วโมง นับแต่เวลาที่ผู้ถูกจับถูกนำตัวไปถึงที่ทำการของพนักงานสอบสวน
- กำหนดให้การค้นในที่รโหฐานต้องมีคำสั่งหรือหมายของศาล
- กำหนดให้มีการคุ้มครองผู้เสียหายและพยานในคดีอาญา รวมทั้งการปฏิบัติที่เหมาะสมและจ่ายค่าตอบแทนที่จำเป็น
- กำหนดให้รัฐจ่ายค่าตอบแทนแก่จำเลยซึ่งถูกคุมขังระหว่างการพิจารณาคดีและศาลได้พิพากษาว่ามิได้เป็นผู้กระทำความผิด
- กำหนดให้รัฐจ่ายค่าตอบแทนแก่บุคคลที่ได้รับโทษทางอาญาโดยคำพิพากษาของศาล ซึ่งต่อมามีการรื้อฟื้นคดี และศาลพิพากษาใหม่ว่ามิได้เป็นผู้กระทำความผิด
- กำหนดให้มีศาลรัฐธรรมนูญทำหน้าที่วินิจฉัยว่า ร่างพระราชบัญญัติ ร่างพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญ หรือบทบัญญัติแห่งกฎหมายใด หรือการกระทำใด ขัดหรือแย้งต่อรัฐธรรมนูญ หรือไม่
- กำหนดให้มีแผนกคดีอาญาของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองเป็นส่วนหนึ่งของศาลฎีกา ทำหน้าที่พิจารณาพิพากษาคดีอาญาของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองที่คณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ป.ป.ช.) เป็นผู้ไต่สวนและทำสำนวนคดี ซึ่งสรุปว่า ข้อกล่าวหามีมูล
- กำหนดให้ศาลรัฐธรรมนูญ ศาลยุติธรรม และศาลปกครองมีหน่วยธุรการที่เป็นอิสระในการบริหารงานบุคคล การงบประมาณ และการดำเนินการอื่น
- กำหนดให้องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นต้องมีสภาท้องถิ่นและคณะผู้บริหารท้องถิ่นหรือผู้บริหารท้องถิ่น คณะผู้บริหารท้องถิ่นหรือผู้บริหารท้องถิ่นต้องมาจากการเลือกตั้งโดยตรงของประชาชน หรือมาจากความเห็นชอบของสภาท้องถิ่น
- กำหนดให้มีคณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ จำนวน ๙ คน มีหน้าที่ไต่สวนข้อเท็จจริงและสรุปสำนวนพร้อมทั้งทำความเห็นเสนอต่อวุฒิสภา เพื่อให้ถอดถอนผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองที่ร่ำรวยผิดปกติและส่อว่าทุจริตต่อหน้าที่ รวมทั้งสรุปสำนวนพร้อมทั้งทำความเห็นเสนอต่อศาลฎีกาแผนกคดีอาญาของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง ตลอดจนการตรวจสอบความมีอยู่จริงของทรัพย์สินและหนี้สิน ตามที่ได้มีการยื่นแสดงบัญชีของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองและผู้ดำรงตำแหน่งระดับสูงอื่นๆ ด้วย
- กำหนดให้ผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองและผู้ดำรงตำแหน่งระดับสูงอื่นๆ มีหน้าที่ต้องยื่นบัญชีแสดงรายการทรัพย์สินและหนี้สินของตน คู่สมรส และบุตรที่ยังไม่บรรลุนิติภาวะ ต่อคณะกรรมการ ป.ป.ช. และคณะกรรมการ ป.ป.ช. ต้องทำการตรวจสอบความมีอยู่จริงของทรัพย์สินและหนี้สินดังกล่าว ถ้าพบว่าแจ้งเท็จหรือจงใจไม่ยื่นต้องพ้นจากตำแหน่งที่ดำรงอยู่ และห้ามมิให้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองใดๆ เป็นเวลา ๕ ปี สำหรับบัญชีทรัพย์สินและหนี้สินของนายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีต้องเปิดเผยต่อสาธารณชนด้วย
- กำหนดให้วุฒิสภามีอำนาจถอดถอนบุคคลที่คณะกรรมการ ป.ป.ช. เสนอว่า ร่ำรวยผิดปกติหรือส่อทุจริตได้ โดยใช้คะแนนเสียงในการลงมติถอดถอนจำนวนไม่น้อยกว่าสามในห้าของสมาชิกวุฒิสภาทั้งหมด
- กำหนดให้สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจำนวนไม่น้อยกว่าหนึ่งในสี่ หรือประชาชนผู้มีสิทธิออกเสียงเลือกตั้งจำนวนไม่น้อยกว่าห้าหมื่นคน มีสิทธิเข้าชื่อร้องขอต่อประธานวุฒิสภาเพื่อให้วุฒิสภามีมติถอดถอนบุคคลผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองหรือผู้ดำรงตำแหน่งระดับสูง เช่น ประธานศาลฎีกา และอัยการสูงสุด เป็นต้น โดยที่คำร้องขอดังกล่าวต้องระบุพฤติกรรมที่กล่าวหาเป็นข้อๆ ให้ชัดเจน
- กำหนดให้การยื่นญัตติขอแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญต้องมาจากคณะรัฐมนตรี หรือจากสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร มีจำนวนไม่น้อยกว่าหนึ่งในห้าของสมาชิกทั้งหมดของสภาผู้แทนราษฎร (๑๐๐ คน) หรือจากสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและสมาชิกวุฒิสภารวมกัน มีจำนวนไม่น้อยกว่าหนึ่งในห้าของสมาชิกทั้งหมดของทั้งสองสภา (๑๔๐ คน)
๖๗. รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๕๐ ได้บัญญัติเพิ่มเติมหรือเปลี่ยนแปลงไปจากรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๔๐ ในสาระสำคัญที่เด่นๆ ดังต่อไปนี้
- บัญญัติให้รัฐสภาเป็นระบบสองสภา สภาผู้แทนราษฎรประกอบด้วยสมาชิกที่มาจากการเลือกตั้งแบบแบ่งเขตเรียงเบอร์ จำนวน ๔๐๐ คน และสมาชิกที่มาจากการเลือกตั้งแบบสัดส่วนอีก ๘๐ คน จาก ๘ เขตเลือกตั้ง หรือ ๘ กลุ่มจังหวัดทั่วประเทศ เขตละ ๑๐ คน ทั้งหมดรวมเป็น ๔๘๐ คน ส่วนวุฒิสภาประกอบด้วยสมาชิกที่มาจากการเลือกตั้ง ๗๖ คน จังหวัดละหนึ่งคน และสมาชิกที่มาจากการสรรหาอีก ๗๔ คน รวมเป็น ๑๕๐ คน
- บัญญัติให้คณะรัฐมนตรีมีจำนวนไม่เกิน ๓๖ คน เท่ากับในรัฐธรรมนูญปี ๔๐ แต่สำหรับตำแหน่งนายกรัฐมนตรีซึ่งถึงแม้จะให้มาจากการเลือกของสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรในสภาผู้แทนราษฎรโดยเปิดเผยและต้องมาจากสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเหมือนกับในรัฐธรรมนูญปี ๔๐ ก็ตาม แต่นายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีซึ่งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรอยู่ไม่ต้องพ้นจากตำแหน่ง ส.ส. เหมือนในรัฐธรรมนูญปี ๔๐ พูดง่ายๆ คือ สามารถสวมหมวกสองใบในเวลาเดียวกันได้ นั่นเอง ด้วยเหตุนี้ นายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีที่เป็น ส.ส. มาก่อน เมื่อต้องพ้นจากตำแหน่งนายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรี จะด้วยเหตุใดก็ตาม ก็ยังดำรงตำแหน่งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรอยู่อย่างไม่เปลี่ยนแปลง
- รัฐธรรมนูญปี ๕๐ เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรกและฉบับเดียว ที่บัญญัติไว้ชัดเจนว่า สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่จะตั้งกระทู้ถาม อภิปราย หรือแม้แต่ลงมติไม่ไว้วางใจนายกรัฐมนตรีซึ่งเป็นหัวหน้าพรรคที่ตนสังกัดได้ โดยไม่ต้องฟังมติพรรค
- การยื่นญัตติขอเปิดอภิปรายทั่วไปเพื่อลงมติไม่ไว้วางใจนายกรัฐมนตรี สามารถทำได้ง่ายเพราะใช้เสียงเพียงไม่น้อยกว่าหนึ่งในห้า (๙๖ คน) การยื่นญัตติขอเปิดอภิปรายทั่วไปเพื่อลงมติไม่ไว้วางใจรัฐมนตรีเป็นรายบุคคล ยิ่งง่ายเข้าไปใหญ่ เพราะใช้เสียงเพียงหนึ่งในหก (๘๐ คน)
- เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรก ที่บัญญัติให้ศาลรัฐธรรมนูญ ศาลฎีกา องค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญ และสมาชิกวุฒิสภา สามารถเสนอร่างกฎหมายได้เอง โดยไม่ต้องผ่านคณะรัฐมนตรีเสียก่อน ทั้งนี้ โดยให้ศาลรัฐธรรมนูญ ศาลฎีกา หรือองค์กรอิสระเสนอร่างพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญ ศาลหรือองค์กรอิสระเสนอร่างพระราชบัญญัติ ส่วนสมาชิกวุฒิสภาสามารถเข้าชื่อร่วมกับสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร จำนวนไม่น้อยกว่าหนึ่งในสิบ (๖๓ คน) เสนอร่างพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญได้
- สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่เสนอร่างพระราชบัญญัติ ร่างพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญ หรือญัตติขอแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญ และสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่ร่วมกับสมาชิกวุฒิสภาเสนอร่างพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญ ทั้งหมด สามารถเข้าชื่อยื่นเสนอได้ โดยไม่ต้องขอมติพรรคที่ตนสังกัดเสียก่อน
- เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรก ที่บัญญัติบังคับให้ฝ่ายบริหารต้องจัดสรรงบประมาณ ให้แก่ ศาลและองค์กรต่างๆ ตามรัฐธรรมนูญ ตามที่ต้องการ และเป็นครั้งแรกเช่นกัน ที่รัฐธรรมนูญบัญญัติให้ศาลและองค์กรตามรัฐธรรมนูญต่างๆ เหล่านั้น สามารถขอแปรญัตติเพิ่มเติมงบประมาณจากคณะกรรมาธิการวิสามัญของสภาผู้แทนราษฎรได้โดยตรง
- ประชาชนผู้มีสิทธิเลือกตั้ง จำนวนไม่น้อยกว่าหนึ่งหมื่นคน มีสิทธิเข้าชื่อเสนอร่างกฎหมายได้ จำนวนไม่น้อยกว่าสองหมื่นคนมีสิทธิเข้าชื่อยื่นถอดถอนผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองหรือผู้ดำรงตำแหน่งระดับสูงได้ และจำนวนไม่น้อยกว่าห้าหมื่นคน มีสิทธิยื่นขอแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญได้
- เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรก ที่กำหนดอายุการดำรงตำแหน่งของนายกรัฐมนตรี โดยห้ามมิให้ดำรงตำแหน่งติดต่อกันเกินกว่าแปดปี
- เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรก ที่บัญญัติให้มีตำแหน่ง “ผู้ตรวจการแผ่นดิน” และ “ประธานผู้ตรวจการแผ่นดิน” ซึ่งมีอำนาจหน้าที่มากและกว้างขวางกว่า “ผู้ตรวจการแผ่นดินของรัฐสภา” ตามรัฐธรรมนูญปี ๔๐ มาก โดยเฉพาะอย่างยิ่ง อำนาจหน้าที่ในการควบคุมตรวจสอบการฝ่าฝืนประมวลจริยธรรมของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง ผู้ดำรงตำแหน่งระดับสูง และข้าราชการ รวมทั้งเจ้าหน้าที่ของรัฐ
- รัฐธรรมนูญปี ๕๐ ได้ยกเลิกการเอาหีบบัตรเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรไปเทนับรวมกัน ณ สถานที่เดียว แล้วให้นับคะแนนเลือกตั้งที่หน่วยเลือกตั้งอย่างเดิม
- เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรก ที่ได้ยกฐานะสำนักงานอัยการเป็น “องค์กรอัยการ” ซึ่งเป็นองค์กรตามรัฐธรรมนูญ
- บัญญัติให้ศาลฎีกามีอำนาจเพิกถอนสิทธิเลือกตั้ง หรือ “ให้ใบแดง” แก่ผู้สมัครรับเลือกตั้ง ส.ส. หรือ ส.ว. หลังจากที่ กกต. ประกาศผลแล้ว และให้ศาลอุทธรณ์มีอำนาจเพิกถอนสิทธิเลือกตั้ง หรือ “ให้ใบแดง” แก่ผู้สมัครรับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาท้องถิ่นและผู้บริหารท้องถิ่น
- กำหนดให้การทำหนังสือสัญญาหรือข้อตกลงระหว่างประเทศ ที่มีผลกระทบต่อประชาชนอย่างมีนัยสำคัญ รัฐต้องให้ข้อมูลและจัดให้มีการรับฟังความคิดเห็นของประชาชนก่อน และเมื่อมีการลงนามแล้ว ต้องให้ประชาชนเข้าถึงรายละเอียดของสัญญานั้นด้วย
- กำหนดให้ข้าราชการและเจ้าหน้าที่ของรัฐมีเสรีภาพในการรวมกลุ่มหรือจัดตั้งสหภาพได้เช่นเดียวกับบุคคลทั่วไป
- กำหนดให้ “ชุมชน” ทั่วไป มีสิทธิฟ้องร้องหน่วยราชการและหน่วยงานของรัฐ ในคดีที่ได้รับผลกระทบจากการดำเนินโครงการที่ก่อให้เกิดผลกระทบต่อคุณภาพสิ่งแวดล้อม ทรัพยากรธรรมชาติและสุขภาพของประชาชน นอกเหนือจาก “ชุมชนท้องถิ่นดั้งเดิม” ตามรัฐธรรมนูญปี ๔๐
- กำหนดให้ร่างพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญ ที่รัฐสภาให้ความเห็นชอบแล้ว ทุกฉบับ ต้องเสนอให้ศาลรัฐธรรมนูญวินิจฉัยความชอบด้วยรัฐธรรมนูญ ก่อนนำขึ้นทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายเพื่อทรงลงพระปรมาภิไธย
- เป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรก ที่บัญญัติให้มีหมวดการเงิน การคลัง และงบประมาณ รวมทั้งหมวดคุณธรรมและจริยธรรมของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง และเจ้าหน้าที่ของรัฐไว้ในรัฐธรรมนูญด้วย
- กำหนดให้ ป.ป.ช. เปิดเผยบัญชีรายการทรัพย์สินและหนี้สินของ
สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและสมาชิกวุฒิสภาที่แจ้งต่อ ป.ป.ช. ต่อสาธารณชนด้วย นอกเหนือจากที่ให้เปิดเผยเฉพาะบัญชีทรัพย์สินและหนี้สินของคณะรัฐมนตรีที่ต้องเปิดเผยตามรัฐธรรมนูญปี ๔๐
